आत्महत्या वा त्यसको प्रयास: के यो रोग को लक्षण हो ? – डा. प्रभाकर पोखरेल
“मध्यान दिनमा चिसो निन्द्रा……..भूपि शेरचन
अखबारको ‘ वान्टेड कालम ’ मा म आफ्ना आउने दिनहरुको अनुहार खोजिरहेछु
प्रत्येक जुलूस , सभा , भाषण र नयाँ योजनाका फाइलहरुमा पाइला टेक्ने आधार खोजिरहेछु
नयाँ बजेटको ओठमा खोजिरहेछु आश्वासन
रेडियो – घोषणासँग मागिरहेछु सान्त्वनाका दुई शब्द
नयाँ पे – स्केलले नापिरहेछु म आफ्नो परिवारको आयु
प्रत्येक खाली सिटको सूचनाले मलाई जवान बनाउँछ
प्रत्येक इन्टरभ्यूको परिणाम सुनेर जीवन , काखीको पसीनाझैं गन्हाउँछ
आमाको ममतामा पनि कसैले नैराश्य घोल्दछ
बाबुको प्रोत्साहनमा पनि चिसो सुस्केरा बोल्दछ
कुमारी बहिनीको स्यूँदोसँग सिन्दूर झस्के झैं लाग्छ
पत्नीले थालमा सधै सधै व्यङ्ग्य पस्के झैं लाग्छ
एक युग बित्यो म आफ्नो बिन्तीपत्रजस्तो अनुहार बोकेर
भट्किरहेछु दर–दर, पुगिरहेछु घर घर
एक चिसो निद्राले मलाई छोपिरहेछ निरन्तर
मलाई थाहा छ यसपल्ट म निदाएँ भने फेरि कहिल्यै पनि म बिउँझन सक्तिनँ
त्यसैले ए झुसिल्कीराझं लाम लागेकाहरु ए नाराका अक्षरहरु ! अरु जोर जोरसित नारा लगाऊ
उफ् ! म निदाउन चाहन्नँ यो दिउँसै मलाई जगाऊ, मलाई जगाऊ ।”
अनि भोलि मा……
कबि भूपी शेरचन ले समस्या को जालो मा अल्झिएको मान्छे को राम्रो बर्णन गरेका छन्। नेपाल को सन्दर्भमा हेर्ने हो भने राम्रो रोजगारी को अभाव, अभाव मा जन्मिएको हीन भावना, वा हीन भावना ले गर्दा गर्न नसकेको मिहिनेत, जिम्मेवारी को बोझ, रोजगार को लागी विदेश मा पलायन , एक्लो सुन्य घर हर कोहि लाई बोझिलो लाग्न सक्छ। काम को तनाव , भविष्य को चिन्ता ले मन आतिन सक्छ तर जतिपय आपत बिपत मा पनि मानिस ले हिम्मत राख्छन। कती भोलि आउने राम्रो कल्पना मा , कती छोरा छोरी को अनुहार मा, कती बुवा आमा का माया मा आफ्नो डर साट्छन । आशा को सानो धागो को सहाराले ले भएपनी बाच्ने रहर र साहस पलाउछ , उखान नै छ नी डुब्ने लाई तिनका को पनि सहारा हुन्छ । तर जब मानसिक रोग वा मनोरोग ले सताउछ तब समस्या ठुलो र बिकराल हुन आउछ अनि मान्छे ले हिम्मत हार्छन। आत्मा हत्या सम्बन्धि अनुशन्धान ले के देखाएको छ भने धेरै आत्माहत्या को को कारक तत्वों मा मानसिक रोग आउने गरेको छ । अनि यो पनि देखाएको छ कि जब मानसिक रोग को उपचार हुन्छ तब आत्मा हत्या को सोच पनि हराएर जान्छ। मानसिक रोग तनाव को पृष्ठ भूमि मा, पारिवारिक कारण को पृष्ठ भूमि मा वा बिना कारण पनि हुनसक्छ।
कस्तो प्रकार को मानसिक रोग मा आत्मा हत्या धेरै हुन्छ त ?
- मूड डिसअडर (डिप्रेसन, उदासिपन)— खुशी हुनु कहिले उदास हुनु जीवन को नियम हो, तर लगातर उदास रहनु, पहिले अनुभव गर्न सकिएको खुशी पनि महसुस गर्न नसक्नु, हरेक काम बोझ झै लाग्नु, पहिला सहज लगेको काम पनि गाह्रो लाग्नु , लगातार नकारात्मक सोच मात्र आउने, अब केहि राम्रो हुँदैन जस्तो सोच लगतर आउनु , सारीर दुख्नु (खासै कारण नहुदा पनि), छिटो थकाई लाग्नु , निन्द्रा भोक नलाग्नु, रुन आउनु, कसैले माया गर्दैन भने सोच हावी हुनु , या आफु ले गर्दा सबै ले दुख पाए जस्तो लाग्नु उदासीपन का लक्ष्यण हुन जुन सँग आत्मा हत्य को सोच्, या संकल्प पनि आउछ । यस्को राम्रो उप्चार छ र धेरै आफ्नो पुरानो राम्रो समय म फर्किन्छन ।
- अरु कडा खाल का मानसिक रोग्, जस्तै स्किजोफ्रेनिया जसमा ( अरुले नसुनिएको आवज सुनिने, भ्रम हुने हुन्छ, शंका गर्ने लक्ष्यण हुन्छन् ) पनि आत्महत्या गर्ने गरिएको देखिएको छ।
- नसा लिने जस्तै(रक्सी, गाँजा, अफीम्); नसा को तनाव्, छोड्न नसकेर अनि नसा लिने ब्यक्ती मा यसै पनि आतिने या उदासीपन का लक्ष्यण र अरु मनसिक रोग हुने सम्भावना धेरै हुन्छ ।
- कती प्राय अवस्थामा आतिने मनसिक रोग जसका लक्ष्यण मा धेरै चिन्ता गर्ने, मन सहजै आतिने, निन्द्रा सहजै टुट्ने , मुटु को धड्कन धेरै हुने, आदी हुन सक्छ मा पनि आत्महत्या को सोच आउने हुन्छ। त्यस्तो आवस्था मा सानो समस्या सित पनि मानिस छिटै आतिनछन्
- Personality traits यानी मान्छे को स्वाभाव जस्तै छिटै तनाव मा आउने(Low tolerance to frustration), सनक मा या झोक मा काम गर्ने स्वोभाव (Impulsive traits), मन का भाव अस्हिथिर हुने (Emotional instability) मा आत्महत्या हुने संभावना धेरै रहेको छ।
- हीन भावना ले ग्रषित मान्छे मा (Low self esteem)
- कुनै आपत बिपत तुरुन्तै आइपर्ने — जस्तै नुक्सानी, झैझगडा, सम्बन्ध टुट्ने , बेइज्जत हुने ,परीक्ष्या मा असफलता (SLC मा फेल हुदा केहि ले आत्महत्या गर्न पुग्छन ), भारत मा खेती बिग्रेर ऋण तिर्न नसक्ने अवस्था मा केहि ले गरेका छन्
- लामो समय सम्म तनाव मा रहेको छ भने, निको नहुने रोग लाग्दा आदी
- धेरै जना को मन मा आत्महत्या को सोच पहिले देखि नै रहेको हुन्छ र बिस्तारै एउटा योजना बन्छ अनि बल्ल कोसिस गर्छन अनि राम्ररी कुरा गर्ने हो भने थुप्रै ले आफ्नो सोच कसैलाई बताउछन।
- पहिला कोसिस गरेका ले फेरी गर्ने सम्भावना धेरै हुन्छ अनि परिवार मा कसैले गरेको छ भने नि गर्ने सम्भावना धेरै रहेको देखिएको छ।
- दीर्घकालीन ; केटा केटी / बाल बच्चा सित राम्रो समय बिताउनु होस्, सफलता असफलता लाई सहज रुप ले लिने, आफ्नो मन मा लागेको कुरा लाई ब्यक्त गर्न सक्ने वातावरण बनाउने, अनि सुन्ने (रोकतोक बिना )
- Help seeking यानी मद्दत लिने बानी को विकास गर्ने जसले गर्दा आफु मा आएको समस्या मा अरु को मदत लिन सक्छन र सहि समय मा मदत लिन सक्छन।
- मानसिक रोग को लक्ष्यण छ भने त्यसै अनुरुप उपचार लिने।
- तनाव रहित जीवन बिताउने, problem solving skills (समस्या को समाधान उन्मुख सोचने शैली को बिकास ), ब्याम , सन्तुलित आहार, र सक्रिय जीवन बिताउने।
