मृत्यु हरेकको जीवनमा अवश्यम्भावी छ र एक दिन मृत्यु वरण गर्नुपर्छ भनेर सबैलाई थाहा छ । यो यथार्थ भएपनि प्रत्येक दिन हजारौ मृत्युका घटनाहरूले मृत्तकका लाखौं आफन्तहरूलाई शोकमा डुबाइरहेका हुन्छ। शोकको मनोवैज्ञानिक पक्षको जानकारीले हामीलाई शोकग्रस्त व्यक्तिसग कुन बेला कस्तो व्यवहार गर्नुपर्छ भनेर जान्न मद्दत मिल्छ ।
शोक निम्न तीन चरणहरूबाट पार हुन्छ– नश्वर शरीर छोड्नुपर्ने सत्य वर्णित यो सुमधुर गीत्
अविश्वास तथा बज्रपातको चरण
सुरुमा भावनात्मक तबरबाट आफ्नोअत्यन्त निकट रहेको व्यक्तिको मृत्यु भएको खबर पाउनासाथै जो कोहीलाई पनि विश्वास गर्न गाह्रो हुन्छ । उसलाई वास्तविकता यही हो भनेर विश्वास दिलाउन खोजिए तापनि विश्वास नगर्ने आधारहरू खोजेर ऊ आफुलाई चित्त बुझाउन खोज्छ । जब विश्वास गर्नु नै पर्ने हुन्छ, उक्त व्यक्तिलार्इ ठुलो बज्रपात परेको महसुस हुन्छ । ऊ किंकर्तव्यविमूढ हुन्छ र केही सोच्नै सक्दैन । सामान्यतया यो अवस्था केही घण्टामा या दिनमा समाप्त भएर दोस्रो अवस्थामा उक्त व्यक्ति प्रवेश गर्दछ ।
पीर तथा चिन्ताको चरण
यस अवस्थामा रुने, उदास हुने, आत्तिने, मृतकको झल्यास्स याद आउने र हरदम उसकै सोचाइ भइरहने र बेलाबेलामा उसको आवाज आएको या उसको उपस्थितिको महसुस हुने जस्तो हुन्छ । यस अवस्थामा एकतर्फ मृतकको अनुपस्थितिले गर्दा भएको कमीको महशुस हुन्छ भने अर्कोतर्फ़ मृत्यु को समयमा मृतकले भोगेका पीडाहरू पनि निकै याद आउने हुन्छ । यो अवस्था केही दिनदेखी महिनौसम्म लम्बिन सक्छ । यस चरणमा पनि शोकाकुल व्यक्तिको दिनचर्या सामान्य भैसकेको हुँदैन । उसलाई पठन पाठन र आफ्ना काम हरु गर्न गार्हो हुन्छ ।
सामान्यीकरणको चरण
यस चरणमा वास्तविकताको सही मानेमा स्वीकारोक्ति हुन्छ र गतिविधिहरू सामान्य हुँदै जान्छन । दोस्रो चरणका मनोबज्ञानिक लक्षणहरू क्रमशः क्षीण हुँदै जान्छन र व्यक्ति आफ्ना पहिलेका क्रियाकलाप र जिम्मेवारी सुचारु रुपले बहन गर्न सक्ने अवस्थामा पुग्दछ । यस अवस्थामा मृतकसगका रमाइलाक्षणहरू प्रायजसो याद आउछन् । मृतकको अनुपस्थिति एउटा वास्तविकता हो र ऊ बिना नै सबै क्रियाकलापहरू अघि बढ्नुपर्दछ भन्ने ज्ञान सम्बन्धित व्यक्तिलाई हुन्छ । मृत्तकको स्मृति पहिलाको जस्तो पीडादायक हुदैन ।
असामान्य शोक अवस्थाहरु
यसरी शोकको मनोवैज्ञानिक पक्षलाई तीन चरणहरूमा विभाजन गरिए तापनि सबै शोकाकुल व्यक्तिहरूमा उस्तै किसिमले यी चरणहरू पार हुदैन । कतिपय व्यक्तिहरूमा शोक असामान्य किसिमले व्यतीत हुने गर्छ । निश्चित अवधिभन्दा लामो समयसम्म या लक्षणहरू तीव्ररूपले उपस्थित भएमा असामान्य शोकका अवस्थाहरू भन्ने बुझिन्छ । यस्ता अवस्थाहरूले दैनिक क्रियाकलापको संचालनमा बाधा पु¥याउने मात्र होइनन् कि आत्महत्याको सम्भावना पनि बढाइदिन्छन् । शोक मानसिक रोग होइन । तर शोक मानसिक रोग बन्न सक्छ ।
१. केही व्यक्तिहरूमा सुरुको चरण अर्थात् अविश्वास तथा बज्रपातको चरण निकै लामो हुन्छ । निकै दिनसम्म यस अवस्थामा रहिरहदा पछि अन्य मानसिक समस्याहरू सृजना हुन सक्दछन् ।
२. केही व्यक्तिहरूमा दोस्रो चरण असामान्य किसिमले व्यतीत हुन्छ । शोकाकुल व्यक्तिमा उल्लेखित लक्षणहरू निकै तीव्र रूपमा प्रकट हुने, रुने क्रम निकै ज्यादा हुनु लगायत हप्तौं सम्म निंद्रा अलिकति पनि नआउने, छटपटि अत्यधिक मात्रामा हुने र कडा प्रकारको मानासिक रोग उत्पन्न हुन सक्छ । यस अवस्थालाई राम्ररी उपचार नगरेमा आत्महत्याको दर निकै बढी भएको पाइएको छ । सामान्यतया ६ महिना नकट्ने दोस्रो चरण केही व्यक्तिहरूमा यसभन्दा बढी लामो हुने र सामान्य क्रियाकलाप बहन गर्न पनि अड्चन पैदा गर्ने भएमा पनि यसलार्इ असामान्य दोस्रो अवस्था भनिन्छ ।
३. केही व्यक्तिहरूलाई शोक नै नभएको जस्तो देखिन्छ । यो खतरनाक साबित हुनसक्ने अवस्था हो । जवान श्रीमान/श्रीमती तथा युवा मृतकका बाबुआमाहरूमा शोक असामान्य प्रकारले व्यतीत हुन सक्दछ । पहिलो चरण असामान्य प्रकारले जारी रहेमा मानिसहरूलाई मृतकको मृत्यु एक वास्तविकता हो भनेर सहानुभूतिपूर्वक कुरा गरेर सत्यलाई स्वीकार गर्न लगाउनुका साथै मनमा गुम्सेर बसेका भावनाहरू पनि व्यक्त गर्न लगाउनुपर्दछ । मृतकको बारेमा कुरा गर्न अप्ठ्यारो मान्ने जुन प्रवृत्ति हामीमा छ, त्यसले पहिलो चरणलाई झन जटिल पर्दछ । दोस्रो अवस्थामा रहेका शोकाकुल व्यक्तिलाई सहानुभूति तथा भावनात्मक साथ प्रदान गरेर सहायता गर्न सकिन्छ । यदि यो अवस्था असामान्य या जटिल भएमा चाहि मानसिक रोग विशेषज्ञ (Psychiatrist) या मनोविज्ञ (Psychologist ) संग परामर्श गर्नु आवश्यक हुन्छ किनकि यस अवस्थालाई पहिचान गर्न ढिलो भएमा आत्महत्यासम्म कुरा पुग्न सक्दछ ।
– डा. अनुपम पोखरेल, मेलबर्न, अष्ट्रेलिया
